Mövzu № 15. İnvestisiyaların nəzəri modelləri

     

İnvestisiyalar ÜDM-in ən qeyri-sabit komponentidir. İqtisadi tsiklin gedişində onların artıb-azalmaları daha kəskindir. Belə ki, yüksəlişdə investisiyaların kəmiyyəti kəskin şəkildə artır, tənəzzül mərhələsində isə kəskin şəkildə azalır.

ÜDM-in azalması əsasən məhz investisiya komponentinin azalması ilə izah olunur. Üç növ investisiya fərqləndirilir: əsas kapitala, mənzil tikintisinə və ehtiyata. Bu fəsildə bu üç qrupda investisiya xərclərinin artıb - azalmasını izah edən əsas modellər nəzərdən keçiriləcək.

İstənilən bazarlar kimi investisiya bazarlarının seqmentləri üçün dörd əsas inkişaf mərhələsi xarakterikdir: konyunktur artım, çox yüksəliş, stabillik dövrü və konyunktur enmə.

Qeyd etmək lazımdır ki, investisiya bazarının tərkibində müxtəlif bazarların mərhələləri eyni deyildir, bu isə investisiyaların bazarın enmə obyektlərindən yüksəliş obyektlərinə köçürməyə imkan yaradır.

Bundan başqa, bir bazar çərçivəsində müxtəlif konyunkturalı səhmlərin müxtəlif növlərinin olması da mövcuddur. Bu isə müəssisənin investisiya fəaliyyətinin optimallaşdırılması üçün ilkin şərait yaradaraq, həmin fəaliyyətdən stabil və yüksək gəlir əldə etməyə imkan verir.

İnvestisiya bazarının konyunkturasını öyrənmək üçün müəssisə, istər makroiqtisadi inkişafın, istərsə də bazar seqmentlərinin inkişafının bazar dinamikasını əsas göstəricilərə görə daima izləmək məqsədilə onun monitorinq sistemini qurmalıdır.

Dünya təcrübəsində ayrı-ayrı bazarlar və obyektlərin investisiya cəlb ediciliyinin müəyyən olunması üçün inkişaf etmiş ölkələrdə indikator sistemi mövcuddur. Ekspertlərin qiymətləndirdiyi investisiya obyektlərinin reytinqi açıq mətbuatda mütəmadi dərc olunur.

Bizim ölkədə bu təcrübə yalnız son zamanlar inkişaf etməyə başlamışdır, ona görə də investisiya bazarının inkişafı haqqında dəqiq informasiyaların alınması mürəkkəbdir.

İnvestisiya bazarının makroiqtisadi öyrənilməsi ölkədə investisiya mühitinin qiymətləndirilməsinə istiqamətlənmişdir. Bu məqsədlə aşağıdakı proqnozlar öyrənilməlidir:

1) Ümumi daxili məhsul, milli gəlir və sənaye məhsulları istehsalı həcminin dinamikası;

2) Milli gəlirin istehlak və yığım arasında bölüşdürmə dinamikası;

3) Özəlləşdinnə proseslərinin inkişafı;

4) İnvestisiya fəaliyyətinin qanunvericiliklə tənzimlənməsi;

5) Ayrı-ayrı investisiya bazarlarının, xüsusilə fond və pul bazarlarının inkişafı.

İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin investisiya cəlbediciliyinin öyrənilməsi onların konyunkturası, dinamikası və bu sahənin məhsullarına cəmiyyətin tələbatının perspektivlərinin araşdırılmasına istiqamətlənmişdir. Sahənin müəssisələrinin hər bir məhsul növü öz inkişafında müəyyən həyat dövrünü keçir.

Məhsulun həyat dövrünə yaranma, artma, genişlənmə, yetkinlik və enmə mərhələləri daxildir. Cəmiyyətin tələbatı ayrı-ayrı sahələrin inkişaf prioritetlərini müəyyən edir.

Respublikamızın iqtisadiyyatında ənənəvi olaraq prioritet sahələrə yanacaq-enerji kompleksi, tikinti və nəqliyyat aid edilir.

Sahələrin investisiya cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsində əsas göstərici istifadə olunan aktivlərin mənfəətlilik səviyyəsi qəbul olunmuşdur. Bu göstərici iki variantda hesablanır:

1. Məhsul satışından (əmtəə, xidmətlər) əldə olunan mənfəətin istifadə edilən aktivlərin ümumi məbləğinə nisbəti;

2. Balans mənfəətinin istifadə edilən aktivlərin ümumi məbləğinə nisbəti.

Alt sahələrin investisiya cəlbediciliyi də həmin göstəricilərlə təhlil olunur. Qeyd etməliyik ki, verilmiş göstəricilərlə tədqiqatlar müəyyən mənada “texniki” qiymətləndirmədir, halbuki, investisiya cəlbediciliyi inflyasiya prosesləri və kreditlər üzrə bank faiz dərəcələrinin dəyişməsinin dinamikası uçota alınmaqla nəzərdən keçirilməlidir.

Sahə və alt sahələrin inkişaf perspektivlərinin (inkişafın dayanıqlığı, maliyyə resurslarının inkişafının təminatı, dövlət himayəsinin səviyyəsi, realizə olunan məhsulun mənfəətliliyi və s.), investisiya risklərinin səviyyəsinin (sahədə müəssisə və məhsulların rəqabət qabiliyyəti, sahədə social gərginliyin səviyyəsi və i.a.) qiymətləndirilməsi zəruridir.

Sahələrin (alt sahələrin) ümumi qiymətləndirilməsi inteqral göstərici şəklində verilə bilər. Bu göstərici investisiya qərarları qəbul edildikdə hesablanmış ayrı-ayrı göstəricilərin kəmiyyətini onların əhəmiyyəti dərəcəsinə (%-lə pay vahidlərində) vuraraq toplamaqla təyin etmək olar.

Əlbəttə amillərin yalnız kəmiyyət qiymətləndirilməsi nəzərə alınmalıdır. İnvestisiya fəaliyyəti planlaşdırıldıqda regionların investisiya cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi mühüm rola malikdir. Bir sahənin müxtəlif regionlarda yerləşən məhsul və müəssisəsi tamamilə fərqli cəlbediciliyə malikdir. O, yerləşdiyi yer, nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafı, sosial mühit, infrastrukturun inkişafı, təbii-iqlim şəraiti və resursların mövcudluğu və s. amillərdən asılıdır.

İnvestisiya cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsinin dərinləşdirilməsi bazar seqmentləri üzrə (real, maliyyə və innovasiya layihələri, müəssisə, obyektlər) aparıla bilər. Konkret müəssisənin investisiya cəlbediciliyi nəzərdən keçirildikdə (potensial investisiyalara kapital qoyuluşu, eləcə də maliyyə investisiyaları kimi baxıldıqda) onun fəaliyyəti maliyyə dayanıqlığı, mənfəətlilik, aktivlərin likvidliyi, aktivlərin dövriyyəsi və sairə üzrə maliyyə təhlili aparılmalıdır.

İnvestisiya bazarlarının tənzimlənməsi problemi iki məsələ ilə bağlıdır. Bir tərəfdən, həmin bazarda investisiya təklifləri və layihələri mövcuddur, eləcə də onların mülkiyyət müxtəlifdir.

Digər tərəfdən, orada mənfəət almağa istiqamətlənmiş kapital mövcuddur. Sövdələşmələr kapitalın bu və ya digər layihələrin realizə olunmasında birbaşa iştirakı yolu ilə (kreditlər və istiqrazlar, maliyyə lizinqi, avadanlıqların tədarükü, birgə müəssisələrin nizamnamə fonduna maliyyə qoyuluşu və i.a.), eləcə də müəssisələrin səhmlərinin alınması və onların idarə edilməsində iştirak hüququ qazanmaq yolu ilə həyat keçirilir.

Deməli mahiyyətcə, investisiya bazarı informasiya məkanında fəaliyyət göstərir. Deməli, investisiya bazarının fəaliyyət fonualarına auksionlar, sərgilər və müsabiqələr, investorların forumları, elektron şəbəkələri də daxildir.

İnvestisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi aşağıda qeyd edilən vasitələrlə həyata keçirilir:

• kredit və amortizasiya siyasətinin həyata keçirilməsi (aşağı faizli kredit və sürətli amortizasiya ayırmaları);

• ayrı-ayrı region, sahə və istehsalların inkişafı üçün subvensiya, subsidiya büdcə borclarının verilməsi;

• dövlət norma və standartlarının müəyyənləşdirilməsi;

• antiinhisar tədbirlərinin görülməsi;

• mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi və özəlləşdirilməsi;

• torpaqdan, sudan və başqa təbii ehtiyatlardan istifadə şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi;

• qiymətqoyma siyasətinin həyata keçirilməsi;

• investisiya layihələrinin ekspertizasının keçirilməsi;

• digər tədbirlər (güzəştli vergi dərəcələrindən istifadə, kənardan gətirilən istehsal-texniki təyinatlı avadanlıqların ƏDV və gömrük rüsumdan qismən və ya tamamilə azad edilməsi və s.).

Müəssisənin investisiya resurslarının formalaşdırılması siyasəti bir neçə əsas mərhələlərdə həyata keçirilir. Bu mərhələlərə aşağıdakılar aid edilə bilər:

- əvvəlki dövrlərdə müəssisənin investisiya resurslarının formalaşdırılmasının təhlili;

- lazım olan investisiya resurslarının ümumi həcminin təyini;

- ayrı-ayrı real investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinin səmərəli variantının seçilməsi;

- daxili və xarici mənbələrdən cəlb olunan xüsusi investisiya resurslarının maksimal həcminin təyini;

- cəlb olunmuş investisiya resurslarının həddinin təyini;

- qısamüddətli və uzun müddətli borc investisiya resurslarının həcmlərinin nisbətinin təyini;

- müxtəlif mənbələrdən cəlb olunan investisiya resurslarının dəyərinin minimallaşdırılmasının təmin edilməsi;

- investisiya prosesinin ayrı-ayrı mərhələlərində istifadə olunan kapitalın quruluşunun optimallaşdırılması

Qeyd edək ki, investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi sxemi işləndikdə onun beş variantı nəzərdən keçirilir. Bu variantlara aşağıdakılar daxildir:

- tam daxili maliyyələşdinnə;

- səhmləşdirilmə;

- vençur (riskli) maliyyələşdirilməsi;

- kredit maliyyələşdirilməsi;

- qarışıq (pay) maliyyələşdirilməsi.

İndi isə göstərilən investisiya layihələri maliyyələşdirmə sxemlərini xarakterizə edək:

Tam daxili maliyyələşdirmə investisiya layihələrinin tamailə daxili mənbələr hesabına formalaşdırılan xüsusi maliyyə resursları hesabına maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur. Lakin belə maliyyələşdinnə borc kapitalı mənbələrindən istifadəsi mümkün olmayan hallarda, müəssisənin həyat dövrünün yalnız birinci mərhələsi üçün xarakterikdir.

Eyni zamanda belə maliyyələşdirmə kiçik real investisiya layihələrinin realizə prosesində istifadə edilə bilər.

Səhmləşdirilmo maliyyələşdirmə metodu kimi adətən investisiya fəaliyyətinin sahə və regional diversifıkasiyasında iri miqyaslı real investisiya layihələrinin realizə olunmasında istifadə olunur. Bu halda yaradılan müəssisənin səhmlərinə fiziki və hüquqi şəxslərin açıq yazılışı elan edilir.

Vençur maliyyələşdirilməsində kapitalın müəyyən məbləği ayrı-ayrı müəssisələrə yüksək riskli real innovasiya layihələrini realizə etmək üçün verilir. Bu halda kapital verən müəssisənin nizamnamə fondunda müvafiq pay və ya müəyyən səhmlər paketi alır. Belə maliyyələşdirmə vasitəçi-vençur kompaniyası tərəfindən aparılır. Deməli, vençur kompaniyası kollektiv investorlar və sahibkar arasında vasitəçiliyi həyata keçirir. Müvafiq olaraq, vençur kompaniyası investisiya mənfəətinin yalnız bir hissəsini alır, onun əsas hissəsi isə investorlar və investisiya layihəsinin təşəbbüskarı arasında bölüşdürülür.

Kredit maliyyələşdirilməsi adətən, investisiya rentabellik norması yüksək olan qısamüddətli böyük olmayan investisiya layihələrinin realizə olunması məqsədilə tətbiq olunur.

Rentabellik səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə uzun müddətli maliyyə kreditinin faiz dərəcəsindən artıq olduğu bəzi hallarda, bu sxem orta müddətli investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində tətbiq oluna bilər.

Qarışıq maliyyələşdirilmə yaradılan müəssisənin kapitalının həm xüsusi, həm də onun borc növlərinin müxtəlif nisbətlərində fonnalaşdırılmasmı nəzərdə tutur.

Əlbəttə müəssisənin fəaliyyətinin ilk mərhələsində xüsusi kapitalın payı (yeni biznesin özünü maliyyələşdirmə payı) adətən borc kapitalının (onun kredit maliyyələşdirmə payı) payından yüksək olur.

Beləliklə, yeni biznesin maliyyələşdirilməsi istər xüsusi, istərsə də borc kapitalının istifadəsi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ona görə də xüsusiyyətləri nəzərdən keçirək:

Xüsusi kapitalın əsas müsbət xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:

1) Cəlb edilmənin sadəliyi. Xüsusi kapitalın artırılması ilə əlaqədar olan belə qərarlar müəssisənin sahibkarları və menecerlər tərəfindən heç bir digər təsərrüfat subyektlərdə icarə alınmadan qəbul olunur;

2) Bütün fəaliyyət sahələrində daha yüksək mənfəət generasiya etmək qabiliyyəti, çünki onun istifadəsi zamanı heç bir sonda faizi ödənilmir;

3) Müəssisənin inkişafının maliyyə dayanıqlığı, uzun müddətli dövrdə ödəmə qabiliyyətinin təmin edilməsi ilə iflasa uğramaq riskinin azaldılması. Bütün qeyd olunanlarla bərabər aşağıdakı qüsurlar da mövcuddur:

4) Cəlb edilmə həcminin məhdudluğu. Səmərəli bazar konyunkturasının həyat dövrünün ayrı-ayrı mərhələlərində müəssisənin investisiya və əməliyyat fəaliyyətinin əhəmiyyətli genişləndirilməsinə imkan vermir;

5) Kapitalın fonnalaşdırılmasınm alternativ borc mənbələrinə nisbətən yüksək dəyəri;

6) Borc maliyyə vəsaitlərinin cəlb edilməsi hesabına xüsusi kapitalın rentabellik əmsalının artırılması imkanlarından istifadə olunmaması. Belə cəlb etmə olmadıqda, müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə rentabelliyi əmsalının iqtisadi rentabellikdən artıq olmasını təmin etmək mümkün deyildir